Ελευθερία • Επίκτητος
Ποιος άνθρωπος είναι ελεύθερος και ποιος δούλος;
Πώς μπορούμε να ζήσουμε μια καλή ζωή;
Πότε τα πράγματα κι οι καταστάσεις γίνονται αφέντες του εαυτού μας;
Το σώμα μας, η υγεία μας, το σπίτι κι η περιουσία μας δεν είναι δικά μας, υποστηρίζει ο Επίκτητος. Δεν βρίσκονται κάτω απ' τον δικό μας έλεγχο και, επομένως, όταν επιθυμούμε κάποιο απ' αυτά τα πράγματα, επιθυμούμε κάτι που δεν εξαρτάται από εμάς. Κι ο άνθρωπος που επιθυμεί πράγματα που δεν εξαρτώνται από τον ίδιο δεν μπορεί παρά να είναι ένας δούλος.
«Καθάρισε τις ιδέες σου, ώστε να μη δεθεί πάνω σου κάτι που δεν είναι δικό σου, να μην αναπτυχθεί μαζί σου κάτι ξένο, και να μη λυπηθείς αν φύγει από σένα. Και λέγε εξασκούμενος καθημερινά, όπως εξασκείσαι στο γυμναστήριο, όχι ότι κάνεις φιλοσοφία, αλλά ότι προσπαθείς να κερδίσεις την ελευθερία σου. Γιατί αυτή είναι η πραγματική ελευθερία».
Η απάντηση στο πρόβλημα της ελευθερίας βρίσκεται στον έλεγχο της επιθυμίας: αυτός δύναται να αφορά, συνεπώς πρέπει να αφορά, μόνο τα πράγματα που είναι δικά μας, δηλαδή στη σφαίρα της εξουσίας μας, και όχι ξένα: "Γιατί εκείνο που δεν είναι στον έλεγχό σου αν θα τ' αποκτήσεις ή αν θα το κρατήσεις όποτε το θελήσεις, αυτό δεν είναι κάτι δικό σου, αλλά κάτι ξένο. Και κράτα μακριά απ' αυτό όχι μονάχα τα χέρια σου, αλλά πολύ βασικότερα την επιθυμία σου".
Ο δρόμος για την ελευθερία ξεκινά από την παραπάνω διάκριση και συνεχίζεται με την έγνοια μόνο για όσα είναι δικά μας (εφ' ημίν): όλα τα άλλα είναι ξένα (ουκ εφ' ημίν), ακόμα και το σώμα μας.
Σύμφωνα με μια εξαιρετική μεταφορά, πρέπει να κατακτήσουμε το "εσωτερικό κάστρο" μας: μόνο όταν γίνει κανείς "γνώστης συνολικά της επιστήμης της ζωής" και επιτύχει την "ακύρωση της λαχτάρας" θα έχει τον έλεγχο της ζωής του, εν πάση περιπτώσει των πραγμάτων που είναι στο χέρι του να ελέγχει.
... Κοίτα τα ζώα, και δες πώς χρησιμοποιούμε την έννοια της ελευθερίας όταν μιλάμε γι' αυτά. Κάποιοι εκτρέφουνε λιοντάρια, τα αιχμαλωτίζουν και τα εξημερώνουν, τα ταΐζουν και μερικοί τα βγάζουν και βόλτα. Ποιος όμως θα πει για ένα τέτοιο λιοντάρι πως είναι ελεύθερο; Και μήπως δεν ισχύει πως όσο πιο ήσυχο είναι το λιοντάρι τόσο δουλικότερο είναι; Και υπάρχει μήπως κάποιο λιοντάρι που, αν αποκτούσε συναίσθηση και σκέψη, να ήθελε να είναι ένα από τούτα τα λιοντάρια;
Και δες τα πουλιά όταν αιχμαλωτιστούν και τα εκτρέφουν σε κλουβιά. Δες τι τραβάνε στην προσπάθειά τους να δραπετεύσουν. Μερικά απ' αυτά προτιμάνε να πεθάνουν από πείνα παρά να υπομένουν μια τέτοια μοίρα. Ενώ όσα επιβιώνουν, μετά βίας μένουν ζωντανά, και μαραζώνουν, κι έτσι και βρουν κάποιο ανοιγματάκι, ξεπηδάνε να φύγουνε. Τόσο πολύ αγαπούν τη φυσική την ελευθερία και το να ζουν ανεξάρτητα κι αδούλωτα.
- Και τι πρόβλημα έχεις να ζεις μες στο κλουβί σου;
- Τι είναι αυτά που με ρωτάς; Γεννήθηκα για να πετώ όπου θέλω, να ζω στην εξοχή, να τραγουδώ όταν θέλω. Εσύ όλα αυτά μου τα αφαιρείς και μετά με ρωτάς τι πρόβλημα έχω;
Γι' αυτό και τα μόνα που τα αποκαλούμε ελεύθερα είναι εκείνα που δεν αντέχουν στην αιχμαλωσία, αλλά που με το που αιχμαλωτίζονται δραπετεύουν πεθαίνοντας. Έτσι κι ο Διογένης λέει πως υπάρχει ένας τρόπος να εξασφαλίσεις την ελευθερία σου: να 'σαι έτοιμος να πεθάνεις. Και γράφει στον Πέρση βασιλέα: «Των Αθηνών την πόλη δεν μπορείς να την υποδουλώσεις. Όχι περισσότερο απ' όσο μπορείς να υποδουλώσεις τα ψάρια». «Γιατί; Δεν μπορώ άραγε να τους αιχμαλωτίσω;» «Άμα αιχμαλωτίσεις έναν Αθηναίο, αμέσως θα σου ξεφύγει, σαν τα ψάρια. Γιατί άμα πιάσεις ένα ψάρι, αυτό πεθαίνει. Κι αν οι Αθηναίοι πεθαίνουν αμέσως μόλις τους αιχμαλωτίσεις, τότε τι έχεις να κερδίσεις απ' την προσπάθειά σου;». Αυτάς είναι τα λόγια ενός άντρα ελεύθερου που εξέτασε σοβαρά το ζήτημα και που προφανώς βρήκε τη λύση του. Τι το περίεργο, όμως, αν εσύ κοιτάς αλλού και δεν βρίσκεις ποτέ τη λύση; (...)
Από κείμενο του Γιώργου Λαμπράκου
